DANH THẦN QUẢNG BÌNH (TT)

Cũng huyện Lệ Thủy, còn có Khâm sai tuần hành ngũ phủ Thỏa Lộc hầu Đặng Đại Độ. Ông là vị danh thần dưới thời chúa Nguyễn Phúc Khoát, quê ở làng Cư Triền - huyện Đăng Phong - phủ Quảng Bình, nay là làng Quảng Cư - huyện Lệ Thủy - tỉnh Quảng Bình.

Đặng Đại Độ nổi tiếng thông minh từ thuở nhỏ. Là người văn võ song toàn, Ông lại rất mực khiêm nhường, chăm chỉ học hành nên rất uyên thâm. Ông đỗ khoá thi Hương Tiến - học vị cao nhất xứ Đàng Trong bấy giờ - lúc còn rất trẻ, được bổ vào Văn Chức viện. Năm 1761, người Man (Chăm) dựa vào núi Thạch Bích cheo leo đầy lam sơn chướng khí để để chống lại triều đình. Đây cũng là đội quân có tổ chức, thiện chiến với lối đánh du kích thoắt, ẩn thoắt hiện làm quan quân vô cùng khiếp sợ. Chúa phong cho Ký lục dinh Bình Khang Đặng Đại Độ (được bổ quan năm 1748) làm tướng cầm quân đánh dẹp. Sau khi xem xét cẩn thận, nhận thấy họ chống lại triều đình do sự hà khắc, tham ô, nhũng nhiễu của quan lại địa phương nên ông lệnh cho quân sĩ không được lạm sát rồi bất ngờ đem quân chiếm lấy sào huyệt của họ. Quân Man choáng váng, khắp nơi bỏ chạy tan tác. Ông đóng quân ở lại rồi tiến hành chấn chỉnh quan lại địa phương và phủ dụ người Man. Chẳng bao lâu, họ kéo nhau ra hàng. Chúa khen ngợi, bổ làm Ký lục dinh Quảng Nam. Thời gian sau, lại bổ làm Ký lục dinh Trấn Biên - một trung tâm văn hoá, giáo dục, thương mại của chúa Nguyễn ở phía Nam. Giống như Hoàng Hối Khanh, Đặng Đại Độ làm quan nổi tiếng công minh, chính trực. Ở những nơi ông làm việc, quan tham và cường hào ác bá không chốn dung thân. Nhờ có tài điều tra nên ông tìm ra thủ phạm của nhiều vụ án phức tạp, đưa ra xét xử nghiêm minh theo phép nước, hợp lòng dân. Nhân dân tôn kính, ngợi ca:

Danh chính trực rạng ngời quan Ký lục

Đuốc công minh sáng rọi chốn quan đường

                                                                       (Dũng khí Đặng Đại Độ, Đinh Bằng Phi)

Ông là tấm gương sáng ngời về đức tính thanh liêm, luôn giữ cho nhân cách được vẹn toàn, không lợi dụng địa vị để chiếm công vi tư. Nhiều câu chuyện về ông được nhân dân ngưỡng mộ lưu truyền và đi vào sử sách. Nổi tiếng nhất là sử trạng được . Quốc sử quán triều Nguyễn Đại Nam nhất thống chí ngợi khen là người “nổi tiếng về học hạnh”, Quốc sử quán triều Nguyễn Đại Nam liệt truyện ghi lại, nội dung như sau:

Vào lúc Đặng Đại Độ làm Ký lục dinh Trấn Biên, có hai viên quan cai đội hầu cận chúa từ Phú Xuân đến Biên Hòa tìm ca nhi để đưa về kinh đô biểu diễn cho chúa xem. Chúng cậy thế là người tâm phúc của chúa nên hống hách, làm nhiều điều trái phép. Đặng Đại Độ tiến hành điều tra rồi thăng đường xử án. Với chứng cứ rành rành, chúng phải cúi đầu nhận tội. Yêu dân phải lấy việc trừ cái ác làm đầu nên ông đã ra lệnh giết rồi “bêu lũ tanh hôi hại dân giữa chợ” (Văn bia Biên Hòa – Đồng Nai 300 năm, Huỳnh Ngọc Trảng). Biết mình đã xử trọng án vượt quyền thiên tử nên ông tự mặc áo đơn, đeo gông ngắn, đi bộ về kinh xin nhận tội. Người con đi theo, thấy cha dãi nắng dầm sương muốn thuê võng cáng nên nói:

- Chừng nào về đến kinh đô sẽ hay, còn bây giờ cha nên lên võng mà đi.

Ông nói:

- Lại có hạng tội nhân mong được nhàn hạ ư ?

Đi ròng rã hơn một tháng trời mới về đến kinh đô Phú Xuân với thân phận tội nhân. Ông đến Bộ Hình trình bày sự việc rồi xin vào ngục đợi tội. Bộ Hình đem việc tâu lên, chúa xem xét xong cho mời vào ra mắt. Thấy mặc áo tội nhân, chúa cấp cho triều phục. Ông xin chịu tội, chúa ủy lạo, dụ rằng:

- Khanh có tội gì, mà tự lao khổ thế ? Trước kia ta sai đi chọn một vài con hát để tiêu khiển lúc rỗi, không ngờ lũ tiểu nhân đi ra, cậy thế ức hiếp người ! Khanh giết đi là phải. Có tội gì đâu. Vậy bỏ qua việc ấy đi.

Lập tức, chúa phong Đặng Đại Độ làm Khâm sai tuần hành ngũ phủ - Quảng Ngãi, Quy Nhơn, Phú Yên, Bình Khang, Bình Thuận - kiêm Tuần phủ Gia Định, được quyền “bãi hay thăng chức các quan lại” ở sáu phủ này. Lúc này, Đàng Trong kéo dài từ Quảng Bình đến Cà Mau, chia làm 12 dinh và một trấn. Mỗi dinh quản lý một phủ (riêng dinh Quảng Nam quản ba phủ). Điều đó cho ta thấy niềm tin của chúa Nguyễn đối với ông lớn biết chừng nào.

Uy danh lừng lẫy nhưng Đặng Đại Độ vẫn rất mực khiêm nhường, hết lòng tận tụy vì dân, vì nước, đến nỗi gục lên bàn làm việc mà chết. Hai con đưa ông về quê nhà, dọc đường quan lại và nhân dân bày hương án đón, bái biệt vị quan đáng kính. Chúa Nguyễn Phúc Khoát tiếc thương, ban thụy Trung Cần và cho dựng bia ca ngợi công đức (lăng mộ ông đã được di dời về khu lăng mộ cổ của dòng họ).

Xưa nay vẫn có không ít những vị quan dũng cảm, dám vì công lý mà to gan đụng độ với các đấng quan trên, nhưng nghiêm với chính mình và tự xử chính mình như Đặng Đại Độ, quả thật là rất hiếm. Cuộc đời của ông đã vĩnh viễn khép lại từ lâu, nhưng khí khái của ông thì vĩnh tồn với đất Biên Hòa - Gia Định, với tất cả những ai khao khát quốc thái dân an”.

(Vẫn còn ạ )